थोडी गंमत, थोडा भाषाविलास: विरोधाभासी शब्दप्रयोग - शशि थरूर
“ पक्षनेत्याबद्दलची आपली
अविचल निष्ठा शपथपूर्वक
प्रकट करत असतानाच आपल्याला
अन्यत्र कुठे अधिक चांगली संधी लाभते आहे का याकडे त्याची नजर लागून राहिली होती. पण त्याच्या खरोखरीच्या ढोंगाला त्या फसल्या.” (यात खरोखरीचे
ढोंग हा विरोधाभास
होय.)
Oximoron हा शब्द oksus आणि moros या दोन ग्रीक शब्दांपासून
निर्माण झाला. Oksus म्हणजे टोकदार आणि moros म्हणजे मंदबुद्धी,
येडबंबू. अर्थात कोणताही विरोधाभास
अलंकार ठरायचा तर दोन विरोधी शब्दांची
मिळून झालेली रचना अर्थपूर्ण
असायला हवी. नुसते Black White असे दोन शब्द एकत्र आल्याने काही लोक वाहवा करत दाद देणार नाहीत. पण आपण मि. व्हाईट नावाच्या
एखाद्या कृष्णवर्णीय
माणसाबद्दल
हे शब्द वापरले तर मात्र तो गमतीशीर विरोधाभास
ठरेल.
खरं सांगायचं
तर विरोधाभासाचा
वापर आपल्याला
वाटतो त्यापेक्षा
खूपच जास्त प्रमाणात
होतो. एखादी व्यक्ती एखाद्या अनपेक्षित
ठिकाणी गेलेली असेल तर अनेकदा आपण तिला "अगदी सहजपणाचा
देखावा कर हं" असं सांगतो. Act naturally! आता आपण सहज असलो तर त्याचा देखावा कशाला करावा लागेल? अभिनय करणे आणि नैसर्गिक
वागणे हे परस्परविरोधी
नाही काय? पण हे दोन्ही शब्द अर्थपूर्ण
रीत्या एकत्र आणले की झाला विरोधाभास.
कितीतरी ज्ञानी वाटणाऱ्या
माणसांनी
तुम्हाला
एखादे उघडे गुपित ( open secret) सांगितलेले
असेल. गुपित आहे ते उघडे कसे बरे? आणि खिडकीतल्या कारकूनाने कितीतरी वेळा तुमच्याकडे “मूळ प्रत” मागितली असेल. :-)
किंवा तुम्हाला हव्या असलेल्या सेवेच्या एकूण खर्चाबद्दल बोलताना समोरच्याला एकूण खर्चाचा “ नेमका अंदाज” सांगा असे तुम्ही म्हणता. हे सारे विरोधाभास होत. कारण यातला एक शब्द पाहिलात तर तो दुसऱ्याच्या अगदी विरोधी अर्थाचा आहे आणि तरी त्या दोन्हींचा मिळून होणारा एकच अर्थ समोरच्याला निःसंदिग्धपणे कळतो.
एकदा मी cattle class असा शब्द विमानाच्या
सामान्य दर्जाच्या
प्रवासासाठी
वापरला. राजकारणी
आणि माध्यमपटु
यांनी त्यावेळी
माझ्यावर
एकच हल्लाबोल
केला. माझ्या म्हणण्याचा
त्यांनी विपर्यस्त
अर्थ घेतला होता. शब्द तेच वापरले होते मी पण माझ्या टीकाकारांना
वाटला तसा त्यांचा अर्थ नव्हता. एकदा एका निवासी शाळेत हजेरी घेण्यात आली तर एक मुलगी हरवल्याचे
आढळले ( found
missing). हा
तसा विरोधाभास
होता पण शालेय प्रशासनाच्या
दृष्टीने
तर ती एक भयावह समस्या होती. (मुलगी हरवली होती. कुठे आहे ते आढळून येणे गरजेचे होते. ) मुलांच्या वसतिगृहात अर्थातच मुलींच्याबद्दल बरंच बोललं जात असतं.
तऱ्हेतऱ्हेचे
उथळ शेरे मुलींवर मारले जात असतात. त्यातल्या
अनेकांत विरोधाभास
दिसून येतो. “ कसली भारी कुब्जा दिसते बघ.” ( pretty ugly) “
काय भयानक सुंदर आहे नाही?”( awfully
beautiful) “ ती अगदी barely dressed आहे.” bare की dressed? :-) मुली मात्र एव्हढया उथळ नसतात. त्या आपल्या परिचयाच्या मुलांचं वर्णन करताना वेगळ्या प्रकारचे विरोधाभास वापरतात. उदाहरणार्थ एखाद्या चे वर्णन करताना " तो seriously funny आहे." असे म्हणतात. किंवा मग “ तो भयंकर चांगला आहे ग. ” ( terribly fine )
विरोधाभासाचे
स्वरूपच असे आहे की त्याचा उपयोग हलक्या विनोदनिर्मितीसाठीही केला जातो. प्रत्यक्षात विरोधी नसलेले दोन शब्द एकत्र आणले जातात आणि त्यात विरोधाभास नसताना विनोदनिर्मितीसाठी विरोधाभास असल्याचे भासवले जाते. यात विनोद हाच असतो की प्रत्यक्षात विरोधाभासी
नसताना ती शब्दजोडी
तशी मानली जाते. काही ब्रिटिशांना
विचाराल तर अमेरिकन संस्कृती
हा एक विरोधाभास
आहे. वदतोव्याघात
हा यासाठी योग्य शब्द होईल. ( अमेरिकेची? ती आणि कसली संस्कृती?) अमेरिका जगभर आपले वजन टाकत
रहायची ना तेव्हा ugly American असा शब्दप्रयोग
होई. त्याकाळात
काही समीक्षक कठोरपणे म्हणत की अमेरिकन डिप्लोमसी
( अमेरिकेची
मुत्सद्दी
राजनीती) हाही असाच एक विरोधाभास
आहे. याला प्रत्त्युत्तर
म्हणून बरेच अमेरिकन मुत्सद्दी United Nations हाच एक विरोधाभास
आहे असे म्हणत. ( कारण एकी तर नव्हतीच) स्पेल्लिंग्ज
auto-correct होत नव्हती तेव्हा United Nations बऱ्याचदा
Untied Nations ( धरबंध नसलेल्या
राष्ट्रांचा
समूह) असे छापले जाई! ( typos कधी कधी असे सत्यदर्शी
होतात.)
लष्कराला सुद्धा विरोधाभास परका नाही. ते लोक friendly fire म्हणतात. आपल्याच सैनिकांचा यात पाडाव होतो. firing पण friendly! काही छद्म बुद्धिवादी
जरा जास्तच आगाऊपणे military
intelligence हाच
एक वदतोव्याघात
आहे असे म्हणतात. प्रामाणिक
सैनिकाला
काही विचारच करता येत नाही ही खोटी प्रतिमा त्यांना दृढ करायची असते. आपल्या देशासाठी शिर तळहातावर घेऊन युद्धावर जातात ते मंदबुद्धीच
असतात असा उपहास त्यांना करायचा असतो. ( मराठीत गुढघ्यात
मेंदू म्हणतात. हा उपहास अर्थातच त्याज्य आहे.) पण लष्करी संदर्भातला
याहून वाईट विरोधाभासी
शब्द आहे सिव्हिल वॉर. नागरी युद्ध. मला सांगा युद्धाइतकी uncivil ( असभ्य, असंस्कृत, अनागरी ) गोष्ट दुसरी कोणती असेल? आमचे कित्येक
सैनिक मागतात ना त्या सैनिकी सेवेतून निवृत्तीसाठी
असलेला शब्द मात्र खराखुरा मजेदार विरोधाभास
आहे. त्याला म्हणतात active retirement!
क्रियाशील
निवृत्ती!
काही दोषैकदृष्टीचे
लोक असे म्हणत असावेत की ‘प्रामाणिक
राजकारणी’
हाही एक वदतोव्याघातच
आहे. यावर राजकारणी business ethics ( व्यावसायिक
नीतिमत्ता)
हाच वदतोव्याघात असल्याचा टोला देतील. शैक्षणिक टेलिव्हिजन या शब्दप्रयोगाला अनेक लोक कायच्या काय नाव म्हणून हसतील.
कॉम्पुटर
वापरून वापरून डोकं पिकलेल्या
माणसांना
त्यांच्या
दैनंदिन अनुभवातील
एखादा विरोधाभास
किंवा वदतोव्याघात
सुचवायला
सांगून पहा. बरेचजण पटकन म्हणतील, “मायक्रोसॉफ्ट
वर्क्स” ! तुमच्याकडे
चालते का हो मायक्रोसॉफ्ट?
- शशि थरूर
- (खलिज टाईम्स 15 जुलै 2021)
भाषांतर : अनंत घोटगाळकर
